Της ΜΑΡΙΖΑΣ ΛΑΜΠΙΡΗ* με συνεισφορά της Καθηγήτριας Δέσπω Φάττα-Κάσινου
Από το 1980 και μετά, όλο και συχνότερα, οι επίμονες πολυετείς ξηρασίες θα συνεχίσουν να εξελίσσονται, προειδοποιεί μια νέα μελέτη του Ελβετικού Ομοσπονδιακού Ινστιτούτου Έρευνας Δασών, Χιονιού και Τοπίου (WSL) με τη συμμετοχή της καθηγήτριας Francesca Pellicciotti του Ινστιτούτου Επιστήμης και Τεχνολογίας της Αυστρίας. Πρόκειται για μια παγκόσμια ποσοτική απογραφή που καλύπτει σαράντα έτη, με ανάλυση παγκόσμιων μετεωρολογικών δεδομένων και μοντελοποίηση ξηρασιών μεταξύ των ετών 1980 και 2018.
Τι είναι η ξηρασία;
Η ξηρασία είναι μία από τις πιο θανατηφόρες φυσικές καταστροφές στη Γη λόγω της μεγάλης διάρκειάς της, της ευρείας χωρικής κάλυψης και της άμεσης σύνδεσης με την παροχή τροφής για τον άνθρωπο. Διαχρονικές ξηρασίες προκαλούνται σε πολλά μέρη εξαιτίας του φαινομένου Ελ Νίνιο, κατά το οποίο τα κεντρικά και ανατολικά νερά του Ειρηνικού Ωκεανού κοντά στον Ισημερινό καθίστανται θερμότερα σε σχέση με άλλες περιοχές. Γενικότερα, οι ξηρασίες επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων των παγκόσμιων ανωμαλιών της θερμοκρασίας της επιφάνειας της θάλασσας, των τοπικών ανατροφοδοτήσεων γης-ατμόσφαιρας, της εσωτερικής ατμοσφαιρικής μεταβλητότητας και παραγόντων πέρα από το κλιματικό σύστημα.
Η ξηρασία διαφέρει από τη λειψυδρία, η οποία είναι η συστηματική έλλειψη γλυκού νερού καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους λόγω της υπερκατανάλωσης ή λόγω της έλλειψης ποιοτικού νερού. Δηλαδή, ακόμη και αν υπάρχουν επαρκή αποθέματα, το νερό μπορεί να μην είναι κατάλληλο για χρήση λόγω ρύπανσης, μόλυνσης ή άλλων παραμέτρων που το καθιστούν ακατάλληλο για πόση, άρδευση ή άλλες χρήσεις.
Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, οι περισσότερες από τις ετήσιες ζημιές που προκαλούνται από ξηρασίες στην Ευρώπη, ύψους 9 δισ. €, επηρεάζουν τη γεωργία, τον ενεργειακό τομέα και τη δημόσια ύδρευση. Οι ακραίες ξηρασίες γίνονται όλο και πιο συχνές στην Ευρώπη, ενώ αυξάνονται και οι ζημιές που προκαλούνται από αυτές.
Τι συμβαίνει στον κόσμο
Ένα από τα πιο κραυγαλέα παραδείγματα του πώς η θέρμανση του κλίματος προκαλεί πολυετείς ξηρασίες είναι αυτό της Χιλής, όπου μια δεκαπενταετής επίμονη, καταστροφική μέγα-ξηρασία –η μεγαλύτερης σε διάρκεια εδώ και χίλια χρόνια– έχει σχεδόν στεγνώσει τα αποθέματα νερού της χώρας, επηρεάζοντας ακόμη και τη ζωτικής σημασίας εξορυκτική παραγωγή της.
Είναι σοκαριστικό το γεγονός ότι «Κάθε χρόνο από το 1980 και μετά, οι περιοχές που επλήγησαν από την ξηρασία εξαπλώνονται κατά επιπλέον πενήντα χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα κατά μέσο όρο, προκαλώντας τεράστιες ζημιές στα οικοσυστήματα, τη γεωργία και την παραγωγή ενέργειας», λέει η καθηγήτρια του ISTA Francesca Pellicciotti.
Το 2022, η Ευρώπη αντιμετώπισε εκτεταμένη καλοκαιρινή ξηρασία με σοβαρές κοινωνικοοικονομικές συνέπειες. Μια άλλη ερευνητική ομάδα ασχολήθηκε με την ποσοτικοποίηση της επιρροής της κλιματικής αλλαγής που προκαλείται από τον άνθρωπο με στόχο να βοηθήσει στην προετοιμασία για μελλοντικές ξηρασίες. Από τις αναλύσεις προέκυψε ότι η Κεντρική και η Νότια Ευρώπη παρουσίασαν το υψηλότερο παρατηρούμενο έλλειμμα συνολικής αποθήκευσης νερού από το 2002, αντιπροσωπεύοντας πιθανώς το υψηλότερο και πιο διαδεδομένο έλλειμμα εδαφικής υγρασίας τις τελευταίες έξι δεκαετίες!
Ενώ η μείωση των βροχοπτώσεων οδήγησε κατά κύριο λόγο στην απομάκρυνση της υγρασίας του εδάφους, η υπερθέρμανση του πλανήτη που προκλήθηκε από τον άνθρωπο συνέβαλε σε πάνω από το 30% της έντασης της ξηρασίας και της χωρικής έκτασής της μέσω ενισχυμένης εξάτμισης.
Αυτά τα αποτελέσματα υπογραμμίζουν ότι οι επιδράσεις της υπερθέρμανσης του πλανήτη στις ξηρασίες είναι ήδη σε εξέλιξη, είναι εκτεταμένες και μακροχρόνιες, και ο κίνδυνος ξηρασίας μπορεί να κλιμακωθεί με περαιτέρω αύξηση της θερμοκρασίας που προκαλείται από τον άνθρωπο στο μέλλον. Με την κλιματική αλλαγή να αλλάζει τα πρότυπα βροχοπτώσεων και να κάνει τις ξηρασίες πιο συχνές και πιο έντονες, καταστροφικές πυρκαγιές όπως αυτές που είδαμε πολύ πρόσφατα στο Λος Άντζελες των ΗΠΑ, θα συνεχίσουν να απειλούν τις ζωές των ανθρώπων και των ζώων. Τι μέτρα μπορούν να ληφθούν για τον έγκαιρο εντοπισμό τους και την άμβλυνση των καταστροφικών συνεπειών τους;
Η καθηγήτρια στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών και Μηχανικών Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου Κύπρου και Διευθύντρια του Εργαστηρίου Περιβαλλοντικών και Τεχνικών Διεργασιών και Συστημάτων Νερού ΓΑΙΑ Δέσπω Φάττα-Κάσινου, μας εξηγεί πώς μπορούμε να εντοπίζουμε και να αντιμετωπίζουμε αυτές τις καταστροφικές ξηρασίες.
Μπορούμε να εντοπίζουμε με συνέπεια ακραίες πολυετείς ξηρασίες και να εξετάζουμε τις επιπτώσεις τους στα οικοσυστήματα;
Η ανίχνευση ακραίων πολυετών ξηρασιών και η κατανόηση των επιπτώσεών τους είναι εφικτή, αλλά απαιτεί συνδυασμό τεχνολογιών, δεδομένων και διεπιστημονικής ανάλυσης. Τα κύρια τρία εργαλεία που μπορούν να αξιοποιηθούν για την ανίχνευση ξηρασιών είναι, κλιματικά μοντέλα, δορυφορικά δεδομένα και υδρολογικές μετρήσεις.
Η χρήση προηγμένων κλιματικών μοντέλων βοηθά στην πρόβλεψη και παρακολούθηση μακροχρόνιων αλλαγών στην υγρασία του εδάφους, τις βροχοπτώσεις και τη θερμοκρασία ενώ τα δορυφορικά δεδομένα μπορούν να ανιχνεύσουν αλλαγές στην υγρασία του εδάφους, τη βλάστηση και τις θερμοκρασίες επιφάνειας. Συμπληρωματικά, επίγειες παρατηρήσεις σε ποτάμια, λίμνες και υδροφορείς προσφέρουν κρίσιμες πληροφορίες για τη διαθεσιμότητα νερού κατά τη διάρκεια παρατεταμένων ξηρασιών.
Για την εξέταση των επιπτώσεων είναι σημαντική η μελέτη των οικοσυστημάτων με τη χρήση βιολογικών δεικτών (π.χ. αλλαγές στη βιοποικιλότητα, ανθεκτικότητα φυτών). Εργαλεία όπως είναι η μεταγονιδιωματική και η πρωτεομική ανάλυση μπορούν να εξετάσουν πώς επηρεάζουν οι ξηρασίες τη δομή και τη λειτουργία των μικροβιακών κοινοτήτων. Τέλος, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η αξιολόγηση των αλλαγών σε βασικές λειτουργίες, όπως είναι η αποθήκευση άνθρακα, η ρύθμιση του νερού και η παραγωγικότητα.
Αυτό που πρέπει να συνειδητοποιήσουμε είναι ότι οι πολυετείς ξηρασίες απαιτούν δεδομένα υψηλής χρονικής ανάλυσης για να εντοπίζονται οι μακροπρόθεσμες τάσεις. Επίσης, οι επιπτώσεις μπορεί να διαφέρουν σε τοπικό επίπεδο, άρα χρειάζεται ανάλυση μικρής κλίμακας για τα τοπικά οικοσυστήματα. Τέλος, η εφαρμογή μοντέλων μηχανικής μάθησης (τεχνητής νοημοσύνης) μπορεί να εντοπίζει πρότυπα ξηρασίας και να προβλέπει επιπτώσεις στα οικοσυστήματα.
Τι μπορούμε να μάθουμε από τα μοτίβα της ξηρασίας των τελευταίων σαράντα ετών;
Κλιματικές τάσεις και επιπτώσεις
Τα μοτίβα ξηρασίας των τελευταίων 40 ετών προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες για τις κλιματικές τάσεις, τις αιτίες, και τις επιπτώσεις τους. Αναλύοντας αυτά τα δεδομένα, μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τις κλιματικές τάσεις και αλλαγές, όπως είναι η αύξηση της συχνότητας και διάρκειας των ξηρασιών και τις αλλαγές στη χωρική κατανομή. Για παράδειγμα, τα δεδομένα δείχνουν ότι οι ξηρασίες γίνονται πιο παρατεταμένες και συχνές ιδιαίτερα σε περιοχές όπως η Μεσόγειος, η Δυτική Αμερική και η Υποσαχάρια Αφρική. Επίσης, περιοχές που ιστορικά είχαν λιγότερη ξηρασία (π.χ. Βόρεια Ευρώπη) αρχίζουν να επηρεάζονται, ενώ παραδοσιακά ξηρές περιοχές γίνονται ακόμα πιο ευάλωτες.
Η Ευρώπη έχει ήδη αρχίσει να επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από περιόδους ξηρασίας, με το 20% της ηπείρου και 30% του πληθυσμού να πλήττεται πλέον από την έλλειψη νερού.
Η συχνότητα και διάρκεια των ξηρασιών έχει αυξηθεί, ιδιαίτερα σε νότιες και κεντρικές περιοχές, όπως η Ιβηρική Χερσόνησος και τα Βαλκάνια. Παράλληλα, περιοχές που παραδοσιακά είχαν μικρότερο πρόβλημα ξηρασίας, όπως η Βόρεια Ευρώπη, αρχίζουν να δείχνουν σημάδια αυξημένων ξηροθερμικών συνθηκών. Αυτή η κλιματική αλλαγή επηρεάζει όχι μόνο τη διαθεσιμότητα νερού, αλλά και τη γεωργία, τη βιοποικιλότητα και τις ανθρώπινες δραστηριότητες, καθιστώντας την ανάγκη για στρατηγικές προσαρμογής και διαχείρισης των υδάτινων πόρων πιο επιτακτική.
Σημαντικός είναι και ο ρόλος των ατμοσφαιρικών κυκλωμάτων όπως είναι τα ωκεάνια φαινόμενα Ελ Νίνιο και Λα Νίνια, τα οποία επηρεάσουν έντονα τα μοτίβα ξηρασίας. Κατά τη διάρκεια του Ελ Νίνιο, παρατηρούνται παρατεταμένες ξηρασίες σε μέρη όπως η Αυστραλία και η Ινδία. Τα μακροχρόνια δεδομένα αποκαλύπτουν ότι οι ξηρασίες μειώνουν πληθυσμούς ειδών, οδηγώντας σε εξασθένιση οικοσυστημάτων. Επιπλέον, τα γεωργικά δεδομένα δείχνουν μείωση της παραγωγής σε κρίσιμες καλλιέργειες, όπως το σιτάρι και το καλαμπόκι, σε περιόδους έντονης ξηρασίας. Και βεβαίως, σε ξηρές περιοχές, η έλλειψη νερού και η υποβάθμιση των εδαφών ενισχύουν την ερημοποίηση.
Ο ανθρωπογενής παράγοντας οδηγεί στην αποψίλωση των δασών και την υπεράντληση υδάτινων πόρων. Τα μοτίβα δείχνουν ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η υλοτομία και η εκχέρσωση, εντείνουν τη συχνότητα και την ένταση της ξηρασίας ενώ σε πολλές περιοχές, η υπεράντληση υπόγειων υδάτων έχει επιδεινώσει τις επιπτώσεις της ξηρασίας.
Υπάρχουν στρατηγικές διαχείρισης του φαινομένου;
Από την ανάλυση των μοτίβων που αναφέρθηκαν προηγουμένως, μπορούμε να εφαρμόσουμε μέτρα προληπτικής διαχείρισης, όπως είναι η επένδυση σε ανθεκτικές καλλιέργειες και βιώσιμες μεθόδους διαχείρισης νερού. Οφείλουμε, επιπλέον, να ενισχύσουμε την ανθεκτικότητα των οικοσυστημάτων με επαναφορά ιθαγενών ειδών, βελτίωση εδαφών και διατήρηση των αποθεμάτων νερού. Η έγκαιρη προειδοποίηση με τη χρήση δεδομένων και συστημάτων Τεχνητής Νοημοσύνης για πρόβλεψη μελλοντικών ξηρασιών, μπορεί να βοηθήσει σημαντικά τόσο στην πρόληψη όσο και στην ανάληψη κοινών διεθνών δράσεων για την αντιμετώπιση των διασυνοριακών επιπτώσεων της ξηρασίας. Η κατανόηση, η καταγραφή και η ανάλυση αυτών των μοτίβων αποτελεί κλειδί για την προσαρμογή και τη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων στο μέλλον.
Η Μαρίζα Λαμπίρη είναι επικεφαλής Γραφείου Επικοινωνίας και Δημοσίων Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ